De reis van de held is de universele oervertelling van de mensheid. Je vindt hem in alle culturen en in alle eeuwen, en wel met zulke geringe variaties dat de mythenonderzoeker Joseph Campbell
De geschiedenis begint in een crisissituatie. Duistere machten hebben de plaats van handeling – het sprookjesachtige rijk, de vreemde wereld, of de ver, ver verwijderde galaxy – met geweld ingenomen en staan op het punt definitief te overwinnen. In deze situatie treedt een nieuwe speler op, die niets te maken heeft met het doorsneebeeld van de held als een moedige strijder, opgewassen tegen alle gevaren: de archetypische held is aanvankelijk noch moedig noch ervaren, maar in hoge mate zwak, moedeloos en onwetend.
Zijn afkomst is ofwel onbekend, of zeer buitengewoon (geboren uit een maagd, kind van belangrijke maar vroeg gestorven ouders, vondeling of iets dergelijks). Al gauw komen er andere spelers bij, die eveneens voortkomen uit de universele voorraad archetypen: de wijze, vaderlijke mentor, de eenzame strijder met veel levenservaring, het zuivere, vrouwelijke element, met enerzijds behoefte aan bescherming, anderzijds zeer zelfstandig, en nog veel meer. Als aan de held zijn noodlottige opdracht wordt onthuld, wil hij zich daar aanvankelijk ontzet aan onttrekken. Maar gedwongen door dramatische ontwikkelingen gaat hij dan toch, begeleid door zijn helpers, op weg, groeit met hun hulp boven zichzelf uit, faalt intussen schijnbaar catastrofaal en overwint aan het eind de tegenstander, waardoor deze tegelijkertijd verlost wordt.
De reis van de held kun je verdelen in drie grote fasen: op weg gaan, inwijding, voleinding. De voleinding leidt tot een volkomen bevrijding en vernieuwing, die ver uitgaat boven de bekende referentiekaders en daarom niet meer geschetst kan worden. Daarom eindigen de vertellingen in de regel schijnbaar banaal of het eind blijft volledig open.
In dit verband zijn de pioniers van de psychoanalyse van grote betekenis: aan C.G. Jung danken we de kennis over de archetypen, terwijl Sigmund Freud in zijn droomduiding het beeldenalfabet van het onbewuste heeft ontsloten. Toen hij de mensheidsmythen en de wetenschap van de droomduiding vergeleek, vond Joseph Campbell in navolging van Jung uit dat in de dromen van veel cliënten van Jung en Freud dezelfde situaties, met dezelfde beelden, voorkwamen als in de mythen van de volkeren. Daaruit trok Campbell, net als Jung, de conclusie dat mythen collectieve dromen en dromen individuele mythen zijn.
De talloze, wereldwijd min of meer gelijkvormige vertellingen van de reis van de held laten zich gemakkelijk uitleggen als beeldende, versluierde schetsen van een innerlijk menselijk proces. Ieder van ons is de held of heldin van zijn of haar leven. Overgebracht op het innerlijke niveau zijn de held, zijn begeleiders, helpers en tegenstrevers gepersonifieerde aspecten van de menselijke psyche. De reis van de held is, zo beschouwd, de beeldende, in het uiterlijke getrokken schets van een innerlijk proces van zelfverwerkelijking, waartoe elk mens geroepen is.
Op de een of andere manier heeft ieder mens wel de behoefte dit innerlijke proces te volvoeren. Daarin zou wel eens de basis kunnen liggen voor het jarenlang voortdurende, ononderbroken succes van vertellingen op dit vlak, zowel in literatuur als in film.
Het scenario van Star Wars
Laten we de originele Star Wars-trilogie eens vanuit dit gezichtspunt bekijken. A New Hope (1977), The Empire Strikes Back (1980) en The Return of the Jedi (1983) verbeelden op een heel heldere manier de drie grote fasen van de reis van de held. Ze lijken hierbij op de grote, eveneens driedelige roman van de vorige eeuw over de reis van de held, J.R.R. Tolkiens The Lord of the Rings. De schepper van Star Wars, George Lucas, was duidelijk beïnvloed door het monumentale werk van Joseph Campbell over de reis van de held in de mythologieën van de wereld.
Star wars in het Nederlands is zoiets als oorlogen in de sfeer der sterren. Het gaat dus om een zeer ingrijpende, met alle middelen gevoerde, existentiële, een omwenteling veroorzakende strijd, die op het vlak van de ‘sterren’ wordt uitgevochten. Duizenden jaren lang kende men in verschillende culturen het begrip van de menselijke microkosmos. Daarmee wordt bedoeld het totaalsysteem dat ieder mens vormt, waarin steeds weer persoonlijkheden incarneren en waarin de ervaringsessentie uit al deze levens is opgetekend. Deze essenties van voorgaande levens vormen zich tot ‘sterren’ in het innerlijke firmament van de mens. Zo wordt alles wat op grote schaal, in de macrokosmos bestaat, getrouw afgebeeld in het menselijke systeem. Wij leven daarin met ons tijdelijke ik, dat door geweldige, onbewuste krachten omgeven is. Wanneer een mens het in de reis van de held zo beeldend geschetste, innerlijke proces doorvoert, dan is het resultaat een fundamentele verandering, vernieuwing en bevrijding van de microkosmos. In de Openbaring van Johannes staat hierover: ‘
En ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.
De microkosmische ‘aarde’ is onze persoonlijkheid met haar stoffelijke lichaam.
Wederopbouw
Het universele menselijke inwijdingsmysterie heeft niet als doel een ‘verlichting’ in welke vorm dan ook, van de tijdelijke ik-persoonlijkheid, niet als doel geluk, succes en harmonie in onze tegenwoordige toestand, maar een volledige, existentiële vernieuwing en wederopbouw van de oorspronkelijke, ‘heilige’ (dat is volmaakte) toestand. Het hiervoor benodigde proces kun je in het voorbereidende stadium zien als ‘strijd’ in bovengenoemde zin. Een zeer ingrijpende, met alle middelen gevoerde, existentiële, een omwenteling veroorzakende strijd die wordt gevoerd tussen de ‘goede’, bevrijdende krachten, die de mens weer met zijn transcendente midden, de kern van de microkosmos, willen verbinden, en de ‘boze’ krachten van de tegenstrever, die hem uit zelfhandhaving wil vasthouden in zijn tegenwoordige, onvolkomen, min of meer onbewuste, eindige toestand.
De innerlijke reis van de held begint als een mens zich bewust wordt van de noodzaak om te veranderen, en besluit daaraan actief mee te werken. Terwijl zijn of haar uiterlijke leven in vele opzichten onveranderd blijft, begeeft zich in het innerlijke, figuurlijk gesproken, een aanvankelijk zwak, hulpeloos en nog heel onbeduidend aspect op een bewustwordings- en overwinningsreis door de psychische binnenwereld van het eigen zijn. Hij ervaart daarbij de dringend nodige hulp van zijn ‘begeleiders’, dat wil zeggen ziele-aspecten die door de ontstane innerlijke bewogenheid steeds actiever worden.
De originele Star Wars-trilogie begint in een situatie die iemand in overdrachtelijke zin ook bij zichzelf kan constateren: de totale ‘galaxy’ bevindt zich in de greep van een ‘boos imperium’ dat op het punt staat de ‘doodster’ in gebruik te nemen. De doodster is een ruimtestation van de omvang van een maan, dat hele planeten kan verstoren. In het firmament van de microkosmos heeft zich dus een ten diepste onnatuurlijk krachtpunt uit levensvijandige krachten gevormd, dat in staat is de andere krachtpunten in de mens te beheersen en zelfs weg te vagen.
Maar het ‘goede’ is er nog: vanuit een geheime basis – een andere ster of krachtpunt in de microkosmos, waarvan de positie aan de tegenkrachten onbekend is – voert een rebellenalliantie een guerrillaoorlog tegen het imperium. Daarbij wordt een deeloverwinning behaald: spionnen van de rebellen kunnen de plannen van de doodster buitmaken. Nu is prinses Leia – het vrouwelijke principe, de emotionele intelligentie, die in de loop van het verhaal nieuwe dimensies ontvouwt – met de plannen op weg naar de geheime rebellenbasis. Daarbij wordt ze door Darth Vader, de hoofdpersoon van de tegenkrachten en opperste dienaar van de imperator, gevangengenomen en naar de doodster gesleept. Maar voor die tijd lukt het haar de plannen in de opslagruimte van een robot over te brengen. Deze robot, genaamd R2-D2 is deel van een robotduo dat in de films voor de humoristische noot zorgt, maar eveneens van diepe betekenis is en overeenkomstige innerlijke aspecten symboliseert.
Waardeoordelen
R2-D2 is in principe een intelligente, kunstmatige mecanicien en universele probleemoplosser. Hij communiceert door middel van binaire fluit- en piepgeluiden die door de medespelers verstaan worden, maar waar de toeschouwers natuurlijk geen weet van hebben. Hij wordt terzijde gestaan door C-3PO, een vaag mensachtige, gouden robot, die in de stoffige, zogenaamd betoverende scènes van de films steeds licht misplaatst werkt. C-3PO heeft een pedante, angstige persoonlijkheid. Hij beheerst circa zes miljoen (dus alle) talen, is geprogrammeerd op etiquette en kan machines aansturen maar beschikt niet over werkelijke intelligentie: hij begrijpt per definitie niet het wezenlijke van een situatie maar is voortdurend aanwezig met waardeoordelen. We kunnen C-3PO duiden als de nog niet vernieuwde, stomweg mechanisch oordelende moraal en R2-2 als de praktische intelligentie. Samen vormen deze beide het nog tamelijk beperkte verstandsbereik van de persoonlijkheid.
Terwijl prinses Leia’s schip over de woestijnplaneet Tattooine wordt geleid, lukt het de beide robots in een reddingscapsule te vluchten. Na een noodlanding op Tatooine en verdere verwikkelingen raken ze in handen van een boer. Onder de bescherming van deze boer leeft Luke Skywalker (‘hij die in de hemelen wandelt’, een naam die het latere belang doet vermoeden). Luke wordt over zijn herkomst in het onzekere gelaten maar hij droomt van vrijheid en heldendaden in de strijd tegen het imperium. Alleen, hij kan de planeet niet verlaten.
De opdracht
Naast de plannen heeft prinses Leia aan R2-D2 ook een oproep om hulp meegegeven voor Obi-Wan Kenobi, een voormalige Jedi-ridder die eveneens op Tattooine woont. Nog in de nacht vliegt R2-D2 de woestijn in om Obi-Wan te zoeken. Na een dramatische zoekactie stuiten Luke, R2-D2 en C-3PO ten slotte op de oude inwoner Ben, van wie al gauw duidelijk wordt dat het Obi-Wan is. Obi-Wan vertelt Luke dat zijn vader door Obi-Wans voormalige leerling Darth Vader verraden en vermoord is, overhandigt hem het lichtzwaard van zijn vader en roept Luke op om hem te begeleiden: de noodlottige opdracht wordt aan de held onthuld. Luke wijst de opdracht aanvankelijk af, zoals het in de heldenverhalen en in het menselijke leven gebruikelijk is: zij is té groot. Maar dan grijpen noodlottige omstandigheden in. Imperiale troepen volgen het spoor van de beide robots naar de boerderij, vermoorden Lukes pleegouders en branden zijn huis af. De held is thuisloos geworden. Verbijsterd sluit Luke zich bij Obi-Wan aan.
Deze dubbele ontworteling – de voorlopig mistige afkomst en het verlies van het thuis dat hij tot nu toe had – zijn steeds weerkerende eigenschappen van de archetypische held; zij wijzen erop dat de centrale kern van het bewustzijn van de mens stamt uit een oorsprong die uitgaat boven onze wereld.
Obi-Wan Kenobi komt overeen met figuren als Merlijn, Gandalf, Perkamentus, of Vergilius uit De Goddelijke Komedie. Zij belichamen een oud, innerlijk, menselijk wijsheids- en ervaringsprincipe, dat de komende vernieuwings- en bevrijdingsprocessen zelf niet kan volbrengen maar zich onvoorwaardelijk aan de held, aan het bewustzijn van de mens, ter beschikking stelt.
Omdat Obi-Wan, Luke en de robots geen opzien mogen baren, huren ze een smokkelaar in als piloot: Han Solo en zijn niet-menselijke copiloot Chewbacca. Deze beide symboliseren wilsaspecten van het ego: zijn egocentrisch-pragmatische en zijn animale kant. Met zijn wil kan het ego de toestand van de microkosmos overwinnen noch verlaten, maar hij verwerft zich door list een zekere relatieve vrijheid om buiten de wet te opereren, dat wil zeggen los van de krachten die de mens aan de dwangmechanismen van zijn omgeving binden. Het schip van deze beide, de Millennium Falcon, is het snelste schip van de galaxy; het treedt nu in dienst van het naar vernieuwing strevende bewustzijn. Han en Chewbacca schakelen daarmee de reusachtige, krakkemikkige oorlogsschepen van het imperium uit.
Luke, Obi-Wan en de robots met Han en Chewbacca begeven zich aan boord van de Falcon en zetten koers naar de thuiswereld van prinses Leia. Intelligentie, moraal, ervaring, ego en wil, hebben zich met het innerlijke heldenprincipe samengevoegd en beschikken nu over een voertuig (hier kan worden herinnerd aan het belang van dit begrip in de Indische wijsheidsleer), waarmee ze de innerlijke werelden van de microkosmos verregaand ongehinderd kunnen bereizen.
Het avontuur neemt zijn loop…
