Ons oog filtert namelijk allerlei details uit terwijl de camera, het vijfde oog, juist álles opneemt dus eventueel ook wat de fotograaf niet gezien heeft.
Het is daarom niet vreemd dat voor de fotograaf Hiroshi Sugimoto, hoewel hij voor onderwerpen kiest als zeegezichten, filmtheaters, wassen beelden, diorama’s en elektrische ontladingen, waarnemen zijn eigenlijke veld van onderzoek is.
Wát kijkt er nu eigenlijk? En wat ís zien?
Bij de meeste van zijn zeegezichten zien we slechts water en lucht. Het oog zal al snel gaan zoeken naar details, naar iets waar het een verhaal of betekenis aan kan toekennen. De horizon biedt een rusteloos oog slechts een schijnbaar houvast, want het is de natuur van de einder dat zij onbereikbaar blijft. Er is slechts de volheid van de leegte, geen boot, geen meeuw, geen opvallende kustlijn, wolken of golven. In sommige foto’s is de opname zelfs bewust onscherp gehouden.
Er is slechts wat is. Het oog zoekt en dreigt daardoor dat wat is, niet te zien.
Beïnvloed door het zenboeddhisme, vroeg Sugimoto zich af: Wat gebeurt er als je een hele film vastlegt op één foto?
In zijn opnames van filmtheaters zien we het projectiescherm met daaromheen het theater. Omdat hij voor een enkele foto de camera in een lange belichting, gedurende de hele voorstelling, open heeft staan, is al het bewegende niet zichtbaar. Dus hoewel er mensen binnenkwamen, de film zagen en weer vertrokken, zien we slechts een wit doek en lege theaterstoelen. Van de film met zijn bewegende beelden op het doek is slechts een lichtend wit vlak overgebleven.
Omdat er een scherm is zien we het licht dat de projectie mogelijk maakte en door het licht zien we de ruimte voor de toeschouwers. We zien echter geen toeschouwers en geen film, alleen licht en ruimte.
Bij zijn diorama’s zien we nagebootste natuurtaferelen. Het zijn de in de victoriaanse tijd zo populaire opstellingen van opgezette dieren in een decor dat hun natuurlijke omgeving suggereert.
Ook de wassen beelden van historische figuren stellen levende wezens voor, maar zijn slechts uiterst nauwkeurige kopieën. Het is kunstmatig en we beleven een tweedehands kijken. Want we kijken naar interpretaties, denkbeelden van hoe iets moet zijn geweest en niet naar het leven van die dieren of mensen zelf. Het onderzoek naar het waarnemen wordt op scherp gesteld als Sugimoto bij het fotograferen, naast de bizar echt lijkende of stoffige levenloosheid, ook hun geschiedenis van educatie en vermaak naast zich lijkt neer te leggen. Er is vrijheid om te kijken. De beelden en taferelen krijgen in zijn foto’s zo een kwaliteit die ook een schilder kan bereiken als hij zulke dieren en mensen in levende lijve voor zich zou hebben.
In zijn series ‘Lightning Fields’ lijkt hij zich helemaal aan de sturende heerschappij van het oog te hebben onttrokken.
In een bad met chemicaliën waarin een fotografische plaat ligt, wordt een elektrische ontlading veroorzaakt.
De effecten van die ontlading worden zo vastgelegd. Op de foto’s, met hun etherische structuren, lijken we het verschijnende leven zelf te zien. Zonder tussenkomst van het oog van de fotograaf mag het zich tonen. Deze is alleen dienstbaar aan de verschijning. We worden teruggeworpen op alleen ons eigen waarnemen, oog in oog met de natuur.
Doordat er in de theaterfoto’s van de hele filmvoorstelling en haar kijkers alleen het witte doek en de door het theater bepaalde lege ruimte is vastgelegd, wordt het voorbijgaande van het leven als het ware zichtbaar.
De beweging en beleving van het menselijke vindt plaats in het tijdruimtelijke en bij die werkelijkheid van onszelf en onze beleving wordt nu een vraagteken geplaatst. Terwijl wij denken dat ons oog neutraal waarneemt, zien wij slechts onze eigen ideeën over het geziene. De ziener en het geziene bevestigen elkaar in hun tijdelijk en relatief bestaan.
Maar eerst als de beelden en het waarnemen een absolute status worden toegekend, dus als realiteit worden gezien, krijgen zij dit schijnleven en is het oog ziende blind. We zijn dan gevangen in het onophoudelijke verhaal van de tegenstellingen van goed en slecht, spanning en ontspanning, haat en liefde. En we móéten de zucht naar emotie bevredigen door die ‘film van de schijn van werkelijkheid’, verder te bekijken.
Zoals de vele veranderende beelden op het filmdoek en ook het waarnemen alleen mogelijk zijn als er licht is. En ál het verschijnende alleen mogelijk is door het licht. Het is uiteraard voor de meesten het bewustzijnslicht dat door de filmband van het geheugen schijnt. Het projecteert verhalen, beelden in ons brein. Onze verlangens en angsten vervormen de waarneming.
Daarom, als er geen toeschouwers en geen film bestaat is er alleen licht. Geen film zonder waarnemer. Publiek en film, de ziener en het geziene, het subject en object zijn uiteindelijk onwerkelijk. Alleen het licht is blijvend en werkelijk.
In de foto’s schijnt het licht van de filmprojector los van ziener en het geziene, de plaats van het zien zelf in te nemen. En de dictatuur van het door conditionering vertroebeld oog lijkt even doorbroken.
Het oog ziet door middel van het licht maar het licht zelf zien we niet omdat het zien en het licht in wezen één zijn.
Het zien en de helderheid van het licht dat geen schaduw werpt, maakt zonodig gebruik van het oog om ‘dat wat is’ uit te stralen. Het is het vrije bewustzijnslicht, de ziel die alles kent en leven geeft. Geen kenner en gekende, slechts kennen. Een vrije verschijning van alles.
Dat is waar mogelijk ook Sugimoto als kind en later als volwassene bij zijn zenorïentatie en buiten het lichaam ervaringen, een glimp van opving en wat zijn onderzoek naar het waarnemen inspireert.
Als je iets denkt te begrijpen heb je het tot een begrip teruggebracht. Toekenning van woorden en begrippen zoals zee en lucht is natuurlijk praktisch in het relatieve bestaan maar er verschijnt dan wel een horizon die separeert. Voorbij en buiten het relatieve is er geen foto meer om ónze visie te laten zien, maar licht, dat wat is.
