Uit Lichtdwang – Drie gedichten van Paul Celan

Uit:  Celan, Paul, Gedichten, Ambo tweetalige editie, Amsterdam 1988

De taal van de dichter is als een scherp zwaard. Materiaal moeizaam opgedolven uit de aarde wordt verhit en krijgt onder de harde slagen van de smidshamer zijn vorm, scherp, dicht, hard. Met in zich de herinnering aan zijn oorsprong, sterrenstof.

Omgaan met gedichten van Paul Celan is als een meditatie-opdracht: kijkt u drie weken lang elke dag gedurende vijftien minuten naar een boom, of een steen, of een beekje. Ervaar wat er gebeurt. Dat wordt in deze context: lees de drie gedichten, of één met een keer, of enkele zinnen van één gedicht. Leef, kom morgen hier weer. Lees de drie gedichten, of één…  Ervaar wat er in je gebeurt.

Paul Celan dicht in het Duits. Dat is een taal die een complexere structuur met de naamvallen heeft behouden en die zich uitstekend leent tot het maken van samengestelde nieuwe woorden. Zelfs een erg goede vertaling kan niet echt die diepte van taal weergeven in het Nederlands.

Komt u over een week of drie maar eens hier terug, waarde lezer.

Dan kunnen we nu enkele beschouwingen en inzichten delen of een achtergrond schetsen waartegen de gedichten weer nieuw kunnen oplichten.

De drie gedichten zijn geselecteerd uit de bundel met de titel: Lichtzwang (Lichtdwang). Zij vormen een trilogie. De bundel werd postuum gepubliceerd. Een belangrijke inspiratiebron voor Paul Celan [1] waren de preken van Meister Eckhart [2]. De joodse dichter ontleende aan die preken zowel typische woorden, door de mysticus gecreëerd, als een manier van spreken over de mystieke ervaring en het leven. Daarmee plaatste hij zichzelf in de bovenaardse stroom van de gnosis.

De titel van de bundel Lichtzwang heeft betrekking op de verhouding tussen ik en jij, op het feit dat het ik niet tot het jij kan ‘duisteren’, omdat ‘er lichtdwang heerst’. Deze dwang van en naar het licht heeft tevens te maken met de verhouding tot God. Een andere bundel gedichten van zijn hand heet Niemandsrose. [3]

In de joodse mystiek staat allereerst de taal centraal. De taal is hier het medium waarin het mysterie zich onthult en de relatie met God zich voltrekt. Tegelijkertijd eerbiedigt en vertolkt de taal het absolute verschil tussen God en mens. Er is een zekere afstand tussen mens en God. Dankzij taal wordt een ontmoeting met God tot stand gebracht. De relatie is er een van afstand en nabijheid. God is daarom ver en nabij. De schepping is een expressie van Gods taal. De naamgeving, het spreken van God, belichaamt de voortdurende scheppingsdaad. [4]

Trekschuitentijd

Het beeld van de oude smallere kanalen waarlangs mannen en vrouwen én kinderen aan koorden de platte schuiten voortsleuren, stroomopwaarts. Je kan het zien als een negentiende-eeuwse Franse foto waarop in sepia nevelslierten en zonneschijn het tafereel romantisch inkleuren. Je kan het zien in de scherpe hardheid van een zwoegend bestaan. Als we verder lezen: schleppen an einer der Welten / slepen één van de werelden voort – kijken we duidelijk naar het tweede tafereel. Wie zwoegt? De halfveranderden. Een mens als de leerling in De stem van de stilte, of Tat in de geschriften van Hermes, die zwoegend onderweg is en daarbij zijn microkosmos, gevuld met vele lasten, stroomopwaarts trekt, dat is: in de richting van de oorsprong.

De tweede strofe van het gedicht spreekt in Meister Eckhart-woorden over God, zoals hij, ingedrongen in het diepste innerlijk van de mens-onderweg, spreekt achter het voorhoofd. De leerling denkt en denkt en zwoegt en zet stap na stap.

Het woordje quitt in de slotstrofe doet denken aan ‘quitte zijn’, een toestand waarin alle wederzijdse schulden zijn vereffend. Schuldloos aan de dood, schuldloos aan God. Het trage gewicht van de last van de trekschuit is opgelost.

Indien de mens zich de onthoogde God (van Meister Eckhart) eigen maakt, treedt hij binnen in een ‘niets’ en vindt hij de totale naaktheid en armoede van de geest, waarin hij tot een waarlijk vrij mens kan worden omgevormd. [5]

Jij wees als jij, altijd

Bij eerste lezing klinkt het als een coaching-advies. Wees altijd jezelf! In de taalwereld van Paul Celan en van Meister Eckhart staat ‘jij’ voor ‘de Ander’, het ontwakende goddelijke in de mens. Ook wie de band met jou verbrak, knoopt hem opnieuw aan, in het geheugen. Geheugen, de plaats in ons van herinneren. Pre-herinnering. Als affirmatief begin van de herstellende verbinding van de mens met God.

Puinbrokken slikte ik, in de toren. Taal, duister-liseen.

De instortende toren van Babel en de veelheid van talen die daarop volgde. Lisenen zijn een soort zuilen-in-basreliëf. In hun verbinding tussen boven en beneden brengen ze een ritmische verdeling aan in een vlakke wand. Het woord wordt hier enkelvoudig gebruikt. Taal als de duistere verbinding tussen de aarde en de hemel. Een veelheid van talen lees je ook in dit gedicht.

Tussen de moderne Duitse zinnen zijn frasen ingeweven die geschreven zijn in een oudere vorm van de Duitse taal. Zij vormen een citaat uit het antwoord van Meister Eckhart op Jesaja 60. Het citaat mondt uit in het kumi ori van het Bijbelvers, wat betekent: Sta op en wordt licht. Ook hierin voel je de beweging van herstel, de uitnodiging opnieuw op te staan na te zijn gevallen.

Meister Eckhart schrijft dat hij tot de ontdekking kwam dat de verhoudingen tussen de nederige mens en de hoge God moeten worden omgekeerd. In de unio mystica verandert hoogte in diepte en diepte in hoogte, want

de deemoedige mens en God, dat is één leven en zijn’. God moet ‘onthoogd’ worden opdat de mens wordt ‘verhoogd’. Dit proces moet in het binnenste plaatsvinden, aangezien de wezenskern van de menselijke ziel van dezelfde aard is als de goddelijke ‘grond van alle zijn’. ‘Je moet geïnnigd worden van jezelf in jezelf, opdat Hij in je is. [6]

Uit Het Evangelie der Waarheid: [7]

Zo verwijdde de diepte
van de vader zich, en bleef
het denken van de dwaling buiten Hem.
Het is een mysterie van vallen
en van rustig weer opstaan van hem
die Hem gevonden heeft
die tot hem gekomen is
om hem terug te leiden naar huis.
Want deze wederkeer wordt
inkeer genoemd.

Werk niet vooruit, zend niet uit, sta naar binnen

Een strofe die onwillekeurig doet denken aan ‘Start close-in’ van David Whyte. [8]

Het Nederlandse werk valt wat plat naast het Duitse wirk dat vele betekenissen heeft die dichter bij ‘bewerken’ liggen en het resultaat van het werken, de uitwerking.

In De stem van de stilte komt de versregel voor:

En nu, leerling, bent u zowel dader als getuige, uitstraler en uitstraling beide…

Hier spreekt eenzelfde tegenstelling tussen actie naar buiten, als stralen of zenden, en aanwezigheid vanbinnen. [9]

De zin van Paul Celan eindigt in een dubbele punt, te lezen als: kijk eens wat er nu volgt!

Deze strofe is werkelijk hermetisch, vraagt om te werken aan het begrijpen uit het afwegen van mogelijke betekenissen van de woorden die de dichter gebruikt. Na de komma gaat de zin in alle eenvoud verder:

Doorgrond van het niets… als het Niet van Sartre of, vooruitlezend naar ledig: het volkomen ledig zijn aan deze wereld en zijn verleidingen, wordt tot de basis van het bestaan. De ongrond van Jacob Böhme, die andere mysticus en inspiratiebron van Celan, vult het wezen, dat daarvan wordt doortrokken als van een zuurdesem.

Zoals bij Van Eeden in De waterlelie volgt: …en wenscht niet meer. [10]
Deze mens, bevrijd van elk vragend bidden. Van elk dankend bidden ook. Niets.

Daarna lijkt de toon om te slaan, zich in een andere context te begeven. Überholen kan gelezen worden als mechanisch reviseren. Feinfügig maakt deel uit van diezelfde context, als heel nauw passend, met minimale toleranties. En hermontage gebeurt in de werkplaats inderdaad best volgens voorschrift. Alleen is dat laatste woord nadrukkelijk in tweeën gebroken: Vor-Schrift. Het krijgt daardoor een tijdsdimensie. Er is iets dat vooraf is gegaan in de tijd en toen werd opgeschreven. De dichter schrijft taal. De grote godsdiensten kennen hun schriften en voorschriften. Dit is Paul Celans laatste bundel. Er is dan al een ruime ‘Vor-Schrift’. De lezer kiest uit deze werveling van betekenissen die ene betekenis waarmee hij verder dansen zal, of neemt de hele wolk aan betekenissen mee.

Blijven we bij de dimensie tijd, dan leest unüberholbar als: onmogelijk in te halen of bij te benen. Verblijven we daarentegen in de werkplaats, dan is onherstelbaar een begrip, de algehele revisie als herstelling is niet langer mogelijk.

En dan de eenvoud van de laatste strofe. Alleen het jij of jou is te duiden. In de werelden van Meister Eckhart en Martin Buber is jij de Andere, de werkelijke Mens in de mens. Dat wringt echter met het ‘in plaats van alle rust’. Doorgrond van het niets zou je net rust verwachten.

Als voorafschaduwing van Paul Celans levenseinde kan het de dood zijn die wordt opgenomen. Vanwege onherstelbaar. Ook dan lijkt het ontbreken van rust een tegenstelling op te roepen.

Lees je het hele gedicht, dan blijft het gevoel achter: nehm ich dich auf, betekent: het in mijzelf opnemen van de Christus. Die ooit zei: ‘Ik ben niet gekomen om de vrede te brengen maar het zwaard.’ Dan schuift alles nauwpassend op zijn plaats. De oude mens kan niet meer hersteld worden, de nieuwe mens wordt opgenomen. Maar niet om de rust te vinden. Wel om te werken in het nu, zonder verwachting of gebed voor de toekomst, doorgrond van het niets.

Hermetisch gedicht, als een zwaard, gesmeed uit taal.

Noten:

[1] Paul Celan werd op 23 november 1920 als Paul Antschel geboren uit Duitstalige Joodse ouders in Czernowitz, de hoofdstad van Boekovina (thans in Oekraïne en Roemenië), in een orthodox-joods milieu. Ondanks de Oostenrijkse overheersing en de vermenging van de Duitse met de eigen, deels oosterse cultuur wisten de joden hun tradities en godsdienstvrijheid er te behouden. De theologische en ethische leer van het chassidisme legt de nadruk op het gevoelselement in de religie. Levensgevoel, morele houding en mystiek behoren optimistisch en daadkrachtig te zijn. De individuele mens beïnvloedt door zijn handelen de hele kosmos.
Paul ging naar de Duitstalige Meisler-school, wat na enkele jaren te duur werd. Hij ging dan naar de Hebreeuwse lagere school, daarna naar het gymnasium dat hij onder druk van opkomend nazisme voortijdig moest verlaten. Op het staatsgymnasium, waar Roemeens werd gesproken, stichtte hij een Duitstalige leeskring en droeg vanaf 1937 ook eigen gedichten voor. Hij werd politiek geëngageerd.
Via België reisde hij in 1938 naar Parijs en Tours om een medicijnenstudie aan te vatten. Hij maakte daar kennis met het surrealisme en sloot vriendschap met Spaanse politieke vluchtelingen. In ’39 keerde hij terug naar Czernowitz en vatte een studie romanistiek aan. Enkele jaren kon hij zich nagenoeg ongestoord aan zijn studie, de poëzie en vertalingen van onder andere Middelhoogduitse literatuur wijden. Dan kwam hij in een werkkamp terecht. In 1944 werd hij onder Russisch bestuur hulparts. Geboeid door het werk van Martin Buber scheef hij voor het eerst gedichten met een uitdrukkelijk joodse thematiek. In 1945 vestigde hij zich als lector in Boekarest, werd er lid van een surrealistische kring en vertaalde Russische literatuur. In 1947 publiceerde hij enkele Duitstalige gedichten onder de naam Celan. In 1947 vluchtte hij naar Wenen met in zijn koffer het manuscript van zijn eerste gedichtenbundel, die een jaar later werd gepubliceerd. Celan reisde naar Parijs en zou daar zijn verdere leven blijven wonen. Hij studeerde germanistiek en taalwetenschap aan de Sorbonne en werkte als vertaler. Hij publiceerde een tweede bundel: Mohn und Gedächtnis, die lovend werd ontvangen.
In 1967 vond een eerste ontmoeting plaats met Martin Heidegger, door Celan bewonderd en al jaren een correspondentievriend. In 1963 verscheen de vierde bundel Niemandsrose, enkele jaren later Atemwende en Fadensonnen.
Celan liet vaker blijken dat hij naar zijn mening in Duitsland geen juist gehoor of echo vond, dat het stil geworden was rond zijn poëzie en dat velen hem uit hun bewustzijn hadden verdrongen. Deze persoonlijke indruk lijkt te botsen met de vele literaire onderscheidingen, talloze recensies, kritieken en artikelen die telkens op de publicatie van een gedichtenbundel volgden.
Vermoedelijk op 20 april 1970 verdronk Paul Celan in de Seine. Postuum verscheen de bundel Lichtzwang, en nog drie bundels.
In 2020 verscheen bij Atheneum het Verzameld werk, in Nederlandse vertaling van Ton Naaijkens.

[2] De Duitse mysticus Meister Eckhart (rond 1260 in Thüringen geboren) bekleedde jarenlang leidinggevende functies in de orde der dominicanen, waartoe hij behoorde. Hij was zielzorger en predikant, werd tweemaal als docent naar Parijs gezonden (wat als een bijzondere onderscheiding gold) en doceerde later in Keulen. Als een van de eersten schreef en predikte hij in de (Middelhoogduitse) volkstaal en leverde daarmee een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van het Duits. Als mysticus was Eckhart sterk geïnspireerd door Mozes Maimonides (1134-1204), een klassieke joodse theoloog uit de tijd van het vroege chassidisme. Om zijn eigenwillige uitspraken over mystiek en niet in de laatste plaats omdat hij de taal van het volk sprak, moest Eckhart zich in de laatste twaalf jaar van zijn leven verantwoorden tegenover de inquisitie en werd hij kort na zijn dood wegens ketterij veroordeeld.

[3]  Celan, Paul, Gedichten, Ambo tweetalige editie, Amsterdam 1988

[4]  Celan, Paul, Im Gespräch mit Meister Eckhart und Hermann von Fritslar, Elisabeth Hense (pdf)

[5]  Celan, Paul, Verzameld werk, vertaald en toegelicht door Ton Naaijkens, Atheneum, Amsterdam 2020

[6]  Braembussche, Van den, Antoon, Tekens van het onzichtbare – Essays over kunst en mystiek, Damon, Eindhoven 2021

[7] Slavenburg, J., Nag Hammadi geschriften I, Ank-Hermes, Deventer 1995 p. 66

[8] Whyte, D., River Flow New & Selected Poems, Many Rivers Press, 2012

[9] Blavatsky, H.P.B., De stem van de stilte, Theosophical University Press Agency; 4^de druk 2020  p. 19

[10] Eeden, Frederik van, Van de Passielooze Lelie. Verzen door Frederik van Eeden W. Versluys, Amsterdam 1901