Wat we zien en voelen, is niet alles. Er is een daarachter, een daarboven.
Een zenmonnik sprak tot een derwisj:
Ik ben zo vrij en onthecht dat ik nooit meer aan mezelf denk, alleen maar aan anderen.
De derwisj zei:
En ik ben zo objectief dat ik mezelf kan waarnemen alsof ik een ander mens ben; daarom kan ik het me veroorloven om ook aan mezelf te denken. [1]
Je kunt erom lachen en je afvragen of beiden nog bij hun volle verstand zijn, of dat hun verlichting hen boven elke alledaagse situatie uitgetild heeft – of dat ze alleen maar proberen hun beperkte bewustzijnsstaat te verbergen achter slimme zinnen. In ieder geval veroorzaken hun woorden hilariteit.
Maar hebben ze niet allebei gelijk? Beiden spreken de waarheid. Het verhaal duikt in vele varianten op, met diverse acteurs uit verschillende culturen. Er moet dus iets anders, iets diepzinnigs achter zitten. Of het nu de dikke, lachende Boeddha-heilige is, die in de tavernes van het oude China de koans uit de zentraditie overdroeg aan het gewone volk, of de rabbijn die diende als projectiefiguur van de Joodse humor, of de Indiase heilige die op de vraag waarom hij maar twee studenten had – want dat kon immers toch onmogelijk de moeite waard zijn – kalm antwoordde: ‘Ooit, ooit zal iedereen eenmaal komen’ – allemaal bekeken ze de wereld vanuit het geamuseerde standpunt van de waarnemer die tegelijkertijd in de wereld is, maar niet van de wereld; ze benaderen de vragen van hun tijdgenoten allemaal met toegeeflijkheid, inzicht – en zelfs humor.
Het is logisch dat wijze mensen ook een naam bedacht hebben voor de koan die aan het begin van dit verhaal beschreven is. Ze noemen het een tetralemma, verwijzend naar de situatie waarin we ons bevinden, niet wetende wat nu eigenlijk goed is en voor welke van de twee opties we moeten kiezen.
De beroemde Indiase heilige Nāgārjuna, die in de tweede eeuw leefde, als een van de meest invloedrijke denkers van het Mahayana-boeddhisme, had dit ook doorgrond. In zijn geschriften wordt het fenomeen tetralemma catuṣkoṭi genoemd, het is een besluitvormingsvierkant.
Hij stelt: 1) het is zo 2) het is niet zo (het is anders) 3) het is zowel zo als niet zo 4) het is noch zo, noch is het niet zo.
Je kunt het zien als haarkloverij of gewoon spelen met woorden. Maar duidt het feit dat dergelijke denkers in zoveel verschillende culturele kringen opkomen er niet op dat er gewezen wordt op een waarheid in het omgaan met de wereld en zichzelf, die zich onttrekt aan ons moeizame dagelijks leven?
Het wezenlijke lijkt volgens mij te liggen in het wereldbeeld dat hetgeen we zien en voelen niet alles is, dat er een daarachter, een daarboven is, of gewoon een niveau dat zich onttrekt aan onze rationele levenshouding die, zoals we allemaal weten, sowieso een illusie is.
Blijmoedige gelatenheid is iets geheel anders dan het berustende ‘so what…’ of het cynisme van een mens die zelfs in de ergste situaties grappen kan maken over anderen of zichzelf.
De serene geestigheid sluit altijd het eigen zelf in en is zachtmoedig. Zo’n houding veronderstelt op haar beurt een afstand tot het eigen zelf. Immers, hoe zou een zelf de wereld blijmoedig kunnen schouwen, als het niet over de rand van zijn eigen bordje en wat daarop ligt, kijken kan?
De macht van het geestige ligt daarin, dat het de situatie doorbreken kan, en daarvan gaat een aanstekelijke en bevrijdende werking uit. Goethe vatte het samen in een notendop:
Ik houd het meest
van de blijmoedige mens onder mijn gasten.
Wie niet zichzelf het beste verdragen kan,
die is gewis niet van het beste. [2]
Humor kan niet geleerd worden en is ook niet aangeboren. Het is gestolde levenservaring en gegrond in een beeld van ons wezen dat pas zichtbaar wordt als we met ons wetende ego iets opzij stappen – je zou dit beeld zelfs kunnen verbinden met een spirituele dimensie. Het gaat dus om meer dan jezelf simpelweg niet zo serieus nemen.
Stellig uitgedrukt: het gaat om het geheel.
Of, zoals een stem uit het Oosten het eenvoudig verwoordt:
Waarom ben je ongelukkig?
Omdat 99,9 procent van alles wat je denkt en doet, voor jezelf is – en dat is er niet. [3]
Bronnen:
[1] Aldinger, Marco, Bewusstseinserheiterung, Verlag Marco Aldinger, Freiburg 1992
[2] Goethe, Johann Wolfgang von, Sprüche, Hamburger Ausgabe Band 1, München 1982
[3] Wei, Wu Wei, Ask the Awakened: The Negative Way, Boulder: Sentient Publications. S. 7. Vertaald door de auteur van dit artikel 2002
Wei Wu Wei was het pseudoniem van Terence James Stannus Gray (1895-1986)
