Met betrekking tot meningsvorming nemen we over het algemeen voor lief dat mensen meningen hebben. Sigmund Freud formuleerde het na nader psychologisch onderzoek iets anders: hij zei dat meningen mensen hebben. Dit is zeker iets wat we kunnen beamen, bijvoorbeeld in de politiek maar ook als we een familielid of iemand in onze vriendenkring tegenkomen die niet alleen voorstander van een bepaald argument is maar ook moeilijk te benaderen is voor een open gesprek.
Soms lijkt het wel of iemand van een mening ‘bezeten’ is en natuurlijk, zoals altijd, kunnen we dit bij iemand anders veel makkelijker zien dan bij onszelf. Van onszelf denken we het liefst dat we het bij het goede eind hebben, ‘want ik,’ zo redeneren wij, ‘heb toch goed genuanceerd alles bekeken en ben dan tot een kloppende conclusie gekomen?’
Het effect dat een mening door meer en meer mensen wordt gedeeld, begint bij het individu, door het vragen om bevestiging en een neiging om bij voorkeur met mensen om te gaan die ongeveer het eigen zicht op de dingen delen. Als we ons gesterkt voelen in de mening die wij hebben, dan wordt het voor anderen ook moeilijker om tot ons door te dringen en het een of ander weer open bespreekbaar te maken.
De verharding van fronten van meningen die tegenover elkaar staan en daarmee ook mensen die elkaar als polariserende fronten ervaren, is psychologisch gezien op hetzelfde principe gebaseerd als stammenbewustzijn – waar aan de grenzen van het stammengebied een verdedigingslinie ontstaat.
Een bijkomend problematisch effect van polariserende meningen en groepen is dat er een waargenomen psychologische druk of stress ontstaat om tot actie over te gaan. Iedere groep houdt dan vol, zoals we dat als individu ook zullen doen, de betere argumenten te hebben, maar eigenlijk gaat het dan over het winnen van de woordenstrijd en de tegenpartij de discussie te laten verliezen.
De negatieve effecten van polarisatie zijn gemakkelijk te onderscheiden, of het nu over politiek gaat of om andere aanzichten van een maatschappij, zoals religieuze groepen.
Weerstand om toe te geven dat men het niet bij het goede einde had, kan nog versterkt worden doordat groepen die bepaalde meningen innemen ook een bestuur of leider of vertegenwoordiger kiezen. Bij een controverse staat dan tegelijkertijd de positie of carrière van de leider op het spel, of de reputatie van de hele groep leidinggevenden. De vraag is dan of we op deze manier wel ooit tot zoiets als waarheid of ten minste een realistische waarneming en kloppende oplossing kunnen geraken?
U kent ze zeker, voorbeelden van ‘oplossingen’ in situaties waarbij een partij of groep of leider zijn standpunt door kan zetten. Dit loopt vaak uit op besluiten, regels en, in het geval van overheden, in wetten. Maar of deze in de praktijk het beoogde bewerkstelligen of daadwerkelijk een oplossing bieden is nog de vraag. Ook bij religieuze groepen kan het gemakkelijk gebeuren dat bepaalde meningen of denkbeelden overheersend zijn en dat toch gedogmatiseerde religieuze stromingen bij lange na niet al hun leden gelukkig maken.
Wat zou het alternatief kunnen zijn?
Als tegenhanger van een groepsbewustzijn, gevormd door gedeelde opvattingen en gewoontes, kan het principe van de waarde van het individu en diens vrijheid worden gezien – met ondersteunende principes als geweldloosheid en een open discours van opinies in plaats van de afgrenzing tegenover mensen met andere opvattingen. Maar je kunt je ook afvragen of het wel nodig is zo veel waarde aan meningen, groepering en bevestiging te hechten. Is het niet beter meer tijd te nemen om de aspecten die aan een thema verbonden zijn goed te bestuderen?
Betere opties zijn er zeker en veelal lang bekend, maar ze zijn minder gemakkelijk vol te houden omdat wij dan onze automatische – meestal egocentrische – piloot zullen moeten loslaten. Het houdt in: zichzelf en de eigen vooringenomenheid ten eerste te herkennen, en dan een poging te doen deze volledig los te laten. In managementopleidingen kom je dan uit bij technieken of methoden om tot een mening te komen die minder beïnvloed is door polariserende zienswijzen.
In wijsheidsstromingen of -leringen en religieuze praktijken die hetzelfde doel trachten te bereiken, komt men tot een ander beginpunt door inkeer en introspectie, stilte of meditatie en het behoedzaam en rustig observeren van alles wat voor ons met het thema te maken heeft. Uiteindelijk komen we bij alle alternatieve beginpunten ook het advies tegen naar je hart te luisteren na alles goed overwogen te hebben.
Belangrijk is dat het hier niet alleen om conflictvermijding of een zo realistisch mogelijke analyse gaat, terwijl dit wel voor de hand ligt als we naar de negatieve effecten van sterke polarisatie kijken.
Advies tot inkeer, stilte, introspectie en het loslaten van egocentrische neigingen berust op eerstehands ervaringen die mensen opdoen door de toepassing hiervan. En dan gaat het in eerste instantie niet meer om het vormen van een mening, maar om waarheidsvinding. We weten dat alles wat we over onszelf denken – dus wie wij zijn, waar wij van houden en wat we liever niet hebben – onze eigen waarneming voortdurend van een filter voorziet. Door zoveel mogelijk onze bestaande definities van onszelf en de wereld los te laten kan onze waarneming sensitiever worden, nemen we meer met ons hele wezen waar. We bevorderen de mogelijkheid tot een waarneming van binnenuit met zo min mogelijke persoonlijke filters.
Zo kunnen wij de vraag benaderen of er een werkelijkheid is, onafhankelijk van wat wij tot nu toe zelf definieerden door onze eigen interpretatie.
Uiteindelijk kan deze praktijk alleen maar een nieuw en werkelijk ander resultaat baren als er – daar binnenin ons – daadwerkelijk iets leeft of is dat een dergelijke directere waarneming kan ondersteunen. Anders is het resultaat een misschien kleurrijkere interpretatie, gebaseerd op het waarnemen van meer details or het geheel… maar toch niet wezenlijk anders.
Veel wijsheidsleringen en religies verhalen over iets wat uit de oorspronkelijke eeuwige natuur in ons is, zo ook de school van het Gouden Rozenkruis: er bestaat in ons hart een overblijfsel, een zielekern of zielebeginsel dat eeuwig is in aard en natuur. Deze zielekern kan zijn impulsen steeds beter laten gelden naarmate wij minder egocentrisch in het leven staan en rust en stilte opzoeken, en in die rust alle eventueel bevooroordeelde, op eigen voorwaarden berustende neigingen en meningen los kunnen laten. Dan kan het vrije bewustzijn van deze oorspronkelijke zielekern tot ons doordingen.
Het zal een heel andere inspiratie bevorderen dan alles wat wij eerder hebben beleefd en een ander zicht op de dingen mogelijk maken, en dan kunnen wij ook zonder moeilijke uiteenzettingen met andere mensen en gepolariseerde meningen vergelijkend tot de conclusie komen hoe makkelijk het kan gebeuren dat wij het weleens mis hebben…
