Kunstmatige intelligentie is dode intelligentie; in principe – hoe briljant het ook mag lijken – komen er geen toekomstige impulsen uit voort.
De geest in haar zegt: zoals het was, zo zal het weer zijn. Impulsen voor de toekomst komen uitsluitend voort uit de levende, actieve gedachten en verlangens van mensen in het heden, hier en nu.
Symptoom
Een jeugdherberg in het Harz-gebergte. Die is groot, modern uitgerust en biedt jongeren een grote, deels bosrijke speelruimte, een sportveld, enkele tafeltennistafels, enzovoort. Het is ideaal lenteweer, de zon schijnt en de luchttemperatuur is aangenaam. Het hostel is volgeboekt; 210 jongeren hebben onderdak gevonden maar het enorme gebied wordt slechts door één klas gebruikt. Alle andere studenten zaten voor of in huis en waren bezig met hun smartphones. En waarom gedroeg deze ene klas zich anders? Heel simpel: de kinderen moesten hun smartphones thuislaten. Hun schoolreisje was mobielvrij!
Dit incident, gerapporteerd door een zichtbaar geschokte leraar, is een van de vele symptomen die aantonen dat de aankomende generatie – en niet alleen zij – zich vervreemdt van het echte leven en naar de virtuele wereld migreert.
Wereld 2.0
In de schaduw van ChatGPT werd nog een belangrijke ontwikkeling geïntroduceerd, maar deze trok veel minder aandacht dan de tekstgenerator. Het IT-bedrijf Apple presenteerde in juni 2023 zijn mixedrealitybril ‘Vision Pro’. In deze MR-headset hebben de deelnemers twee hoge-resolutieschermen op enkele centimeters voor hun ogen, schermen die hen voorzien van een stereobeeld. Dit geeft hun de indruk een driedimensionale wereld te zien. Twee stereoluidsprekers boven hen ondersteunen deze illusie. De deelnemer denkt dat hij zijn omgeving ziet, waarin de inhoud van een computerscherm is geïntegreerd. Het Apple-toestel bevat meerdere microfoons en twaalf camera’s die enerzijds de buitenwereld live opnemen en anderzijds oogbewegingen en de bewegingen van handen en vingers volgen. Dit maakt het mogelijk om de processen op de twee schermen te besturen met handgebaren en blikken, maar ook met de stem. De MR-headset van Apple kan aan een andere computer worden gekoppeld, zodat je het scherm ervan op groot formaat in de kamer voor je kunt zien. Met dit toestel is het mogelijk om nu al het volgende te doen: professioneel werken op het scherm, surfen op het internet, 3D-fotografie, gezellige bioscoopavonden met 3D-films, computerspelletjes, enz.
Met dit toestel zette Apple opnieuw een technische stap in de richting die Satya Nadella, de CEO van Microsoft, in 2018 omschreef als het doel van hem en andere bedrijven:
Met behulp van mixed reality creëren we de ultieme computerervaring waarin uw gezichtsveld de computerinterface wordt en uw digitale wereld samensmelt met uw fysieke wereld. (Nadella 2019) [1]
Anne Marie Engtoft Larsen, vertegenwoordiger van de Deense regering voor de mondiale technologie-industrie, is van mening:
De externe apparaten voor het ervaren van VR [Virtual Reality], AR [Augmented Reality] en MR [Mixed Reality] zullen de komende jaren onverbiddelijk blijven evolueren, tot ze uiteindelijk verouderd raken en dan afhankelijk zijn van technologie die is geïntegreerd in het lichaam (‘Wetware’) zal worden verplaatst. (Engtoft Larsen 2019 [2]
Volgens Engtoft Larsen betekent dat het op een dag mogelijk zal zijn
dat VR vanuit de hersenen kan worden bestuurd. (Engtoft Larsen)
Hoewel dit nu nog niet haalbaar is, wordt er al enkele jaren geëxperimenteerd met het idee om de hersenen van mensen rechtstreeks met computers te verbinden.
Ook Yobie Benjamin, medeoprichter van het bedrijf Avegant (VS), beschrijft het doel van deze ontwikkeling heel duidelijk:
Uiteindelijk zullen de verschillen tussen AR en VR waarschijnlijk verdwijnen. (Benjamin 2019 [3]
Dit betekent dat we in Wereld 2.0 geen onderscheid meer kunnen maken tussen virtualiteit en realiteit – maar dat is niets anders dan een verlies van realiteit.
Verdeeldheid
Dit verlies aan realiteit is ernstig omdat het gebaseerd is op een soort verdeeldheid tussen mensen. Wat betekent dat?
Met een beetje aandacht kun je het bij jezelf merken, bijvoorbeeld als je naar een film kijkt. Al na korte tijd ga je volledig op in wat er op het scherm gebeurt en verlies je alles om je heen uit het oog – inclusief jezelf. Dit kun je in extremis zien als je een virtuele kamer ‘betreedt’ met behulp van een VR-headset. Dan worden de ogen en oren volledig overgegeven aan een door de computer gegenereerd ervaringsgebied, terwijl de andere zintuigen, vooral die waardoor het lichaam verankerd is in de echte wereld (aanraking, hitte, beweging, enzovoort), wel blijven ervaren, zonder dat je je dit bewust bent. Wat de ogen en oren dan ervaren, heeft niets te maken met wat de andere zintuigen ervaren. Met bijvoorbeeld Google Earth kun je je in de virtuele ruimte nabij de Noordpool bevinden, terwijl je daadwerkelijk in je warme kamer zit en niet merkt dat je een beetje zweet. Het menselijke zintuiglijke organisme is dan verdeeld.
Het bewustzijn is gevuld met de ervaringen van de virtuele wereld, terwijl de lichamelijke ervaring wegzinkt in de duisternis van veronachtzaming. De mens verliest als het ware zijn lichaam, negeert het, beter gezegd.
Verwaarlozing van het lichaam
Wat de computerwetenschapper Joseph Weizenbaum in de jaren zeventig rapporteerde over dwangmatige programmeurs (Weizenbaum 1978) [4] werd in de jaren negentig bevestigd door de psycholoog Christel Schachtner in een onderzoek onder softwareontwikkelaars en jongeren die veel tijd doorbrengen achter de computer. In haar onderzoek vond ze duidelijke aanwijzingen dat mensen die veel tijd achter de computer doorbrengen en er een intense relatie mee hebben, het gevoel voor hun lichaam verliezen. Ze hebben minder interesse in goede voeding en lichamelijke activiteit – hun eigen lichaam wordt achter de computer vergeten. (Schachtner 1993) [5]
Geïnspireerd door Schachtners onderzoek ondernam theoloog en computerwetenschapper Anne Foerst een vergelijkbaar onderzoek in de VS. Ze vond vergelijkbare effecten en vatte samen:
dat het gevoel van ontlichaming dat de mensheid in de westerse wereld door de eeuwen heen heeft gevormd, vaak wordt versterkt door het dagelijkse gebruik van computers. (Foerst 2008) [6]
Het verwaarlozen van het lichaam en het vergeten van de behoeften van het eigen lichaam zijn tegenwoordig wijdverbreid. Uit de huidige onderzoeksresultaten blijkt dat zelfs kinderen en jongeren de alarmsignalen van hun lichaam negeren tijdens de lange tijd die ze achter een scherm doorbrengen, en velen van hen klagen over gezondheidsproblemen: 33% klaagde over nekproblemen, 24% over droge en jeukende ogen en 19% klaagde over pijn in de onderarmen en hand. Intensieve gebruikers van digitale apparaten hebben stoornissen in de perceptie van hun lichaam, een dubbel risico op depressie, een significant hoger risico op een angststoornis en een hoger risico op het ervaren van eenzaamheid (Bauer 2023).[7] Andere onderzoeken tonen aan dat kinderen en jongeren minder bewegen dan in voorgaande decennia en dat als gevolg daarvan hun vermogen om hun lichaam vakkundig te bewegen afneemt.[8]
Als de mens vervreemd raakt van zijn lichaam, dan ook van de wereld. Omdat lichaam en wereld onlosmakelijk bij elkaar horen.
Het lichaam is de natuur die wij zelf zijn,
zei de filosoof Gernot Böhme (Böhme 2003).[9]
De fenomenoloog Merleau-Ponty verwoordde het poëtisch:
Het eigen lichaam staat in de wereld zoals het hart in het organisme: hij is het die voortdurend alle zichtbare spektakel levend houdt, het intern voedt en bezielt en zo één systeem vormt. (Merleau-Ponty 1966)[10]
Gewichten balanceren
Schermtechnologieën maken deel uit van onze cultuur. Ze bieden enorme mogelijkheden als je ze verstandig weet te gebruiken en worden gevaarlijk voor het menselijk bestaan als je er niet in slaagt op eigen initiatief compenserende vaardigheden uit te oefenen. Deze omvatten bijvoorbeeld de discipline om afstand te kunnen doen van de verleidingen van schermruimtes, het vermogen om iets zorgvuldig te observeren en een eerlijke interesse in de levensprocessen te kunnen ontwikkelen. Bijvoorbeeld alleen maar zoiets simpels als bewegen, Je zou ook kunnen zeggen: het kunnen liefhebben van de echte wereld is het balancerende gewicht dat helpt om te gaan met de verleiding om van de wereld vervreemd te zijn.
Bovenal moeten we ons bewust worden van het feit dat alles wat een persoon als mentale en spirituele activiteit uitvoert, altijd een subtiel effect op het lichaam heeft. Salutogenese, ontwikkeld door de medisch socioloog Aaron Antonovsky, is gebaseerd op de ontdekking dat het gevoel van samenhang – het gevoel de wereld te kunnen begrijpen en aan te kunnen en het eigen leven betekenisvol te vinden – een genezende werking heeft op het lichaam.
Dit aspect is van groot belang voor het dagelijks gebruik van IT-technologie: naast aandacht voor externe aspecten van de gezondheid is het behouden van een actief mentaal en spiritueel innerlijk leven in de zin van een gevoel van samenhang ook van groot belang. Omdat je niet alleen vervreemd kunt raken van de waarneembare wereld, maar ook van de wereld in jezelf, omdat de opkomende AI ons steeds meer verleidt om te vergeten hoe we onafhankelijk moeten denken.
Kunstmatige intelligentie
Met de bouw van de eerste computers begon het tijdperk van apparaten die het menselijk denken mechaniseerden. In de computerprogramma’s, die op een nauwkeurig gespecificeerde manier op de hardware draaien, worden de structuren van de logica die in het menselijk denken leven, gestold en als het ware op de algemene structuur van de hardware geschreven.
Al in de jaren veertig ontstonden de eerste ideeën over hoe niet alleen de menselijke logica door machines kon worden nagebootst, maar ook de fysieke processen in de hersenen. Dit leidde tot de constructie van zogenaamde kunstmatige neurale netwerken, dat wil zeggen computers waarvan de programmering op zeer vereenvoudigde wijze de overdracht van stimuli in het menselijke zenuwstelsel nabootst. Deze netwerken vormen momenteel de basis van de zogeheten kunstmatige intelligentie (AI). Tegenwoordig zijn er enorme computersystemen die, net als ChatGPT, miljarden variabele parameters hebben. Neurale netwerken zijn zo geprogrammeerd dat deze parameters eerst moeten worden aangepast aan bepaalde informatie voordat ze kunnen worden gebruikt. Dit betekent dat deze netwerken nog getraind moeten worden. Door data-invoer miljoenen keren te herhalen, worden door het systeem de parameters geleidelijk aan aangepast aan de verborgen structuren van de gegevens die van buitenaf worden aangeleverd, totdat het systeem uiteindelijk in staat is adequaat te reageren op nieuw ingevoerde gegevens.
Het internet heeft het voor miljarden mensen mogelijk gemaakt om hun gedachten en gevoelens uit te wisselen in de vorm van teksten, afbeeldingen, films of geluidsbestanden of deze online te presenteren. Dit wordt allemaal opgeslagen op grote gegevensopslagapparaten die deel uitmaken van het netwerk, welke worden gebruikt om de kunstmatige neurale netwerken te trainen. De mensheid draagt zo bij aan de creatie van kunstmatige intelligentie, meestal zonder het te weten. In wat zogenaamde kunstmatige intelligentie lijkt, komen we daarom niets anders tegen dan het verzamelde netwerk-denken uit het verleden van de mensheid. De gedachten van mensen zijn gematerialiseerd in apparaten: computers zijn bevroren ‘gedachten’.
Kunstmatige intelligentie is dode intelligentie; in principe – hoe briljant het ook mag lijken – komen er geen toekomstige impulsen uit voort. De kern in KI zegt: zoals het was, zal het weer zijn. Impulsen voor de toekomst komen uitsluitend voort uit de levende, actieve gedachten en verlangens van mensen in het heden, hier en nu.
Dageraad van een nieuw bewustzijn
De mondiale macht van computersystemen toont het wereldvormende belang van het menselijk denken aan, omdat al deze systemen voortkwamen uit het menselijk denken, of beter gezegd: het menselijk intellectueel denken. Dit ontwikkelde zich pas in het oude Griekenland en is nu – relatief gezien – overrijp geworden. Het daagt de mens uit om een nieuw denkniveau te ontwikkelen dat verder gaat dan louter de rede.
De cultuurfenomenoloog Jean Gebser sprak over het feit dat zich in de overgang naar de twintigste eeuw een nieuw bewustzijn begint te ontwikkelen: een integraal bewustzijn. Zijn gedetailleerde fenomenologie van deze bewustzijnsverandering culmineert in de stelling dat de mensheid als geheel op weg is om door te breken naar een nieuw bewustzijn. En voor hem is deze doorbraak een door-schijnen van het goddelijke, een ervaren van de werkelijkheid van Christus. Aan het einde van zijn werk schrijft hij over ons huidige tijd:
De diepe christelijke waarheid van de transparantie van de wereld wordt waarneembaar. Het pure binnendringen van het buitenaardse in deze wereld, de aanwezigheid van het hiernamaals in deze wereld, van de dood in het leven, van het transcendente in het immanente, van het goddelijke in de mens wordt transparant. ‘De incarnatie van God was niet tevergeefs. (Gebser 1953)[11]
Ook de antroposoof Rudolf Steiner vestigde de aandacht op dit feit en wees er stellig op dat men zijn denkende bewustzijn kan uitbreiden naar andere vormen van bewustzijn. Hij liet vanuit een grote verscheidenheid aan aspecten zien welke wegen je kunt bewandelen om het intellectuele denken geleidelijk uit te breiden naar hogere vormen van bewustzijn.
Noodzaak van innerlijke ontwikkeling
Gebsers herhaalde waarschuwing dat mensen zouden terugvallen in oude, decadent geworden vormen van bewustzijn die de eisen van de nieuwe tijd zouden vermijden, is ook bij Steiner terug te vinden. Hij waarschuwde herhaaldelijk dat totale decadentie, zelfs barbarij, zou dreigen als een onvoldoende aantal mensen zou besluiten een innerlijke ontwikkeling die uit eigen kracht voortkomt, toe te voegen aan de externe technologische ontwikkeling. Hij zag het als een existentiële noodzaak dat kennis van de spirituele wereld toegevoegd moet worden als tegenwicht voor de technische vooruitgang. In het laatste essay dat hij schreef, wijst hij er uitdrukkelijk op dat de mensheid met haar alledaagse handelingen een technisch gebied is binnengegaan dat hij sub-natuur noemt. Mensen hebben te maken met deze onder-natuur, wat alleen zinvol is als ze ook toegang krijgen tot een bovennatuur:
De subnatuur moet als zodanig worden begrepen. Dit kan alleen gebeuren als de mens in spirituele kennis op zijn minst even ver opstijgt naar de buitenaardse bovennatuur als hij is afgedaald naar de subnatuur in de technologie. Het tijdperk heeft kennis nodig die de natuur overstijgt, omdat de mensheid innerlijk in het reine moet komen met een kennelijk gevaarlijke inhoud van het leven die onder de natuur is gezonken. (Steiner 1998) [12]
Onze lichamen zijn geïntegreerd in een technische wereld: we bedienen een grote verscheidenheid aan apparaten, bewegen ons met behulp van machines, kijken naar schermen, enzovoort. Dit brengt het gevaar met zich mee om vervreemd te raken van de zichtbare wereld. De menselijke intelligentie uit het verleden, nu verborgen in de apparaten, dreigt ons te vervreemden van de spirituele wereld die innerlijk in de mens te vinden is. Deze situatie is het lot van deze tijd. Tegenwoordig is het de verantwoordelijkheid van het individu om de bereidheid te hebben om hiermee om te gaan door een innerlijk, bijvoorbeeld meditatief ontwikkelingspad te bewandelen. Dit gebeurt niet ‘in een vacuüm’, maar het heeft ook gevolgen voor het fysieke lichaam. Zoals technologie het lichaam beïnvloedt met ontwrichtende krachten, zo plaatst een innerlijke ontwikkeling het lichaam in een overkoepelend spiritueel geheel waaruit helende krachten voortkomen.
Epiloog
Het is belangrijk voor de opgroeiende generatie om zoveel mogelijk volwassenen te tegen te komen die in dit opzicht een rolmodel voor hen kunnen zijn en die ook de moed en de kracht hebben om de verleidelijke aantrekkingskracht van digitale apparaten voor een tijdje te onderbreken. De kinderen hebben vrijheid nodig waarin ze de echte wereld voldoende kunnen ervaren en verkennen om vrienden met de wereld te worden.
Een dergelijk idee betekent niet dat men anti-technologie is, maar dat men ervoor pleit dat jonge mensen stevig in de echte wereld leren staan en in staat zijn de uitdagingen ervan te overwinnen. Alleen wanneer ze een solide basis in het leven hebben gelegd in de realiteit van de aarde, kunnen ze de virtuele vervreemding op zinvolle wijze integreren in hun externe en interne biografie.
Bronnen
[1] Nadella, Satya, Zum Geleit. In: Klaus Schwab mit Nicolas Davis: Die Zukunft der Vierten Industriellen Revolution. Wie wir den digitalen Wandel gestalten, DVA München 2019
[2] Engtoft Larsen, Anne Marie, Virtuelle und erweiterte Realität. In: Klaus Schwab mit Nicolas Davis: Die Zukunft der Vierten Industriellen Revolution. Wie wir den digitalen Wandel gestalten, DVA München 2019
[3] Benjamin, Yobie, Die Schnittstelle: das A und O. In: Klaus Schwab mit Nicolas Davis: Die Zukunft der Vierten Industriellen Revolution. Wie wir den digitalen Wandel gestalten, DVA München 2019
[4] Weizenbaum, Joseph, Die Macht der Computer und die Ohnmacht der Vernunft, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993
[5] Schachtner, Christel, Geistmaschine. Faszination und Provokation am Computer, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1993
[6] Foerst, Anne, Von Robotern, Mensch und Gott. Künstliche Intelligenz und die existentielle Dimension des Lebens, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2008
[7] Bauer, Joachim, Realitätsverlust. Wie KI und virtuelle Welten uns Besitz ergreifen und die Mensch-ichkeit bedrohen, Heyne, München:2023[8] Eine Zusammenfassung aktueller Befunde findet man bei Zdražil, Tomáš, Die Lebens- und Gesundheitssituation der Kinder und Jugendlichen – eine Bestandsaufnahme. In: Thomas Damberger/Edwin Hübner (Hrsg.): Kinder stärken in Zeiten der Digitalisierung. In Krisen reflexive Energie entwickeln, Opladen, Barbara Budrich, Toronto 2024
[8] Eine Zusammenfassung aktueller Befunde findet man bei Zdražil, Tomáš, Die Lebens- und Gesundheitssituation der Kinder und Jugendlichen – eine Bestandsaufnahme. In: Thomas Damberger/Edwin Hübner (Hrsg.): Kinder stärken in Zeiten der Digitalisierung. In Krisen reflexive Energie entwickeln, Opladen, Barbara Budrich, Toronto 2024
[9] Böhme, Gernot, Leibsein als Aufgabe. Leibphilosophie in pragmatischer Hinsicht, Die Graue Edition, Zug/Schweiz 2003
[10] Merleau-Ponty, Maurice, Phänomenologie der Wahrnehmung, Walter de Gruyter &Co, Berlin 1966
[11] Gebser, Jean, Ursprung und Gegenwart. Bd. 2. Die Manifestationen der aperspektivischen Welt. Versuch einer Konkretion des Geistigen, DVA, Stuttgart1953
[12] Steiner, Rudolf, Anthroposophische Leitsätze. Der Erkenntnisweg der Anthroposophie. Das Michael-Mysterium, GA 26, Rudolf Steiner Verlag, Dornach 1998
