Ware vreugde kan niet berusten op het onderdrukken van tegenstrijdige gevoelens.
We wensen onszelf en anderen zoveel mogelijk geluk toe, maar wat als het ultieme geluksgevoel, de serene vreugde, een mens veronderstelt die ook de diepste pijn moet hebben geleden?
Is geluk alleen mogelijk in een hart dat gerijpt is door plezier en ongeluk?
Ware vreugde is een serieuze zaak.
Seneca
Nee, dit is niet bedoeld als excuus voor vrolijkheid in rampzalige tijden. Redenen om niet vrolijk te zijn vinden we overvloedig in elke krant, in praatprogramma’s, in berichten op internet – en in ons dagelijks leven. Laten we eens de proef op de som nemen. Laten we, op een willekeurige dag (niet per se op de eerste zonnige, zomerachtige dag na een lange serie van koude, grijze, bewolkte dagen), eens door de straten van de stad lopen, langs afzakkende schouders, tot over de ogen getrokken capuchons, gezichten die saaie leegte of stilzwijgend wanhoop uitdrukken.
Hebben zo veel mensen hun glimlach verloren? Is het wereldvreemd of zo, of zelfs provocerend, om te durven glimlachen?
In zijn veelgeprezen boek Über die Heiterkeit in schwierigen Zeiten (Over vrolijkheid in moeilijke tijden), schrijft Axel Hacke:
Glimlachen heeft een effect naar binnen en naar buiten. Het vrolijkt de mens die glimlacht op en ook degene naar wie wordt geglimlacht. Glimlachen kan een kettingreactie in gang zetten. Je glimlacht naar iemand, zij glimlachen terug; zo komt een glimlach in de wereld en reist verder. Je hoeft alleen maar een begin te maken.
Bij het opruimen van onze zolder, een klusje, werk overigens dat onmiddellijk een merkbaar effect van blijheid en lichtheid heeft, vond ik onlangs een artikel uit 2015. Na het nogal uitgebreid uiteenzetten van de toenmalige crises, somt de auteur het volgende op:
Het is moeilijk te zeggen of het negatieve en bedreigende, of pessimisme en mismoedigheid al de boventoon voeren. Eén ding lijkt echter wel zeker. Het duistere is al zo ver gevorderd dat het zelf een heersende macht is geworden, waartegen de subversieve kracht van vertrouwen moet worden ingezet. Het is ook zeker dat mensen anderen de schuld zullen geven als ze de kracht in zichzelf niet kunnen vinden. (Die Zeit, 27-8-2015)
De vraag is: waaraan ontlenen wij dit vertrouwen, deze innerlijke kracht?
Ik heb altijd grote bewondering gehad voor mensen die, bij de grootste innerlijke en uiterlijke uitdagingen, niet alleen hun innerlijke vrijheid en menselijke waardigheid behielden, maar ook wonderbaarlijk boven zichzelf uit rezen. Zoals de concentratiekamp overlevende Viktor Frankl, om er maar één te noemen.
Eveneens is het haast niet te geloven dat mensen in onvoorstelbaar angstaanjagende levenssituaties toch nog humor kunnen tonen. Ik las jaren geleden een krantenartikel dat ik nooit heb kunnen vergeten. Het ging over Britse gevangenen in een nazi-krijgsgevangenkamp. Door allerlei slimme ideetjes dreven ze op een subtiele manier de spot met hun omstandigheden, waardoor hun gevangenschap min of meer draaglijk werd.
Kennelijk kan het vermogen om humor te gebruiken dienen als een wapen tegenover de onvermijdelijke kwellingen van ons bestaan. Het getuigt, zoals Friedrich Schiller zegt in zijn essay over ‘Het Sublieme’, van het feit dat de mens een innerlijke vrijheid in zich draagt die hem boven alle lijden verheft.
Serene vreugde in betreurenswaardige omstandigheden vereist afstand nemen van zichzelf, van je verwachtingen, dus een houding van sereniteit ten opzichte van elke mogelijke uitkomst.
Sereniteit heeft te maken met loslaten. Het is vergelijkbaar met vergeving – iemand niets meer nadragen. Luchthartigheid (de kalme vreugde van een licht hart) heeft niets te maken met het accepteren van onrecht of het ontkennen van pijn. Sereniteit is een houding van genade die hand in hand gaat met vriendelijkheid en wijsheid.
Moeten we dan sereen glimlachend door het dagelijkse leven heen drijven, en onze medemensen blij maken met onze stralende tegenwoordigheid? En altijd ‘een goed humeur behouden’?
Leven we niet al in een ‘maatschappij in een voortdurende staat van bedwelming’, zoals de filosoof Wilhelm Schmid helaas stelt in zijn boek over geluk?
Een samenleving die wordt gekenmerkt door ‘geluksverslaving’, niet in staat tot rouw, en die in plaats daarvan probeert het leven min of meer draaglijk te maken, met behulp van alcohol, drugs en psychopharmaca of door steeds maar series te kijken.
Ware vreugde kan niet berusten op het onderdrukken van tegenstrijdige gevoelens. De Duitse dichter Christian Morgenstern schrijft:
Zo veel mogelijk geluk, zoals men zegt. Maar wat als het hoogste geluksgevoel een mens veronderstelt die ook de diepste pijn heeft geleden? Als geluk alleen maar mogelijk zou zijn in een hart dat gerijpt is door plezier en ongeluk? Diegene die zo veel mogelijk kansen op geluk wil, moet ook zo veel mogelijk ongeluk willen, anders negeert (ontkent) hij de grondvoorwaarden ervan.
En hij gaat verder:
Zou de mogelijkheid van steeds groter geluk niet liggen in steeds hogere vormen van kennis en liefde?
Zijn we daartoe in staat – door ons eigen besluit en door onze eigen kracht: blijmoedige sereniteit? Het geschenk van pijnlijke ervaringen kan zijn dat we stilstaan bij het door ons gekozen pad en beginnen na te denken over onszelf en het leven in het algemeen. We moeten waarschijnlijk geleden hebben om mededogen, wijsheid en sereniteit in ons vrij te maken uit hun gevangenschap.
Niet iedereen hoeft hiervoor harde klappen van het lot te ervaren. Er is echter een diepe waarheid in de woorden van de middeleeuwse mysticus Meister Eckehart:
Lijden is het snelste paard naar volmaaktheid.
Hoe kunnen we die gelijkmoedigheid bereiken die ons in staat stelt om opgewekt te zijn, ongeacht of we ons bovenaan of onderaan het Rad van Fortuin bevinden?
Hier wordt een deur geopend die ons een blik op een nieuw niveau gunt. Nieuw? Nou ja, de oude Grieken wisten het al. Een waarachtig harmonieus leven – eudaimonia – kan alleen bereikt worden in harmonie met de goddelijke wereldorde, wanneer we ons zelf ervaren als deel van de volheid van het oneindige.
Wat veel van onze tijdgenoten dwarszit, afgezien van de talloze angsten, klachten en ongemakken die ons bestaan hier op aarde met zich meebrengt, is dat ze geen wijs kunnen worden uit alles wat er in en om hen heen gebeurt, dat ze niets herkennen van wat – om Goethes Faust te citeren – ‘de wereld in de kern bijeenhoudt’
Natuurlijk kan ik mijn minachting voor de dood met humor uitschreeuwen in een schijnbaar onverschillig universum. Dat bevrijdt mij echter niet van het onontkoombare weten van mijn sterfelijkheid, van de tijdelijkheid van alles en van al diegenen die ik heb liefgehad. Terugkijkend, niet alleen in het uur van mijn dood, verliezen veel zaken die ik ooit de moeite waard vond, alle drama’s die mijn levenswiel draaiende hielden, hun betekenis. Dat zou me zwaar depressief kunnen maken. Of moet ik dáár vrolijk van worden?
Ik zou ook de neiging kunnen voelen om ongelooflijk helend en bevrijdend te lachen, een lachen dat weerklinkt in de harmonie van een welwillend universum, dat mijn lach en mijn roep beantwoordt.
Wilhelm Schmid spreekt over ‘geluk in samenhang’ en over een ‘volheid van ervaringen, van transcendentie in het metafysische’.
Het is heel gemakkelijk om je voor te stellen dat dit de essentiële bijdrage is om een leven van vervulling te leiden. Het leven te openen naar een dimensie van transcendentie die de grenzen van het eindige leven overschrijdt…
Zulke inzichten kunnen een grote hulp zijn. Maar naar mijn mening helpen ze weinig zolang ze een hersenspinsel blijven. We kunnen vaak met verbazing vaststellen (niet alleen bij anderen!) dat mensen liever blijven lijden dan dat ze afscheid nemen van hun gebruikelijke denk- en gevoelspatronen.
De moderne wetenschap wijt dit aan de neurale paden in het brein die door onze constant herhaalde input veranderen in diepe ingesleten sporen, ons zo verslaafd maken aan onze gebruikelijke giftige dosis negativiteit. Dat lijkt dan heel goed te voelen; de media floreren in ieder geval op het algemene verlangen naar onheil en somberheid.
Het goede nieuws is dat we in staat zijn om nieuwe neurale paden in het brein te creëren. Ons hart is de sleutel, wanneer het zich eindelijk opent en liefdevol en vreugdevol zijn rol speelt in de vernieuwingsprocessen. Wanneer we bereid zijn om het vertrouwde niveau van realiteit te verlaten, lossen alle dingen uiteindelijk op in sereniteit. Als we ‘ernst’ maken met het ondergaan van een mentaal en spiritueel transformatieproces, dan verkeert lijden in vreugde.
We ontdekken – of beter gezegd: we ont-dekken – vreugde als ons geboorterecht. Het is inherent aan ons wezen.
Heiterkeit, het Duitse woord voor zowel opgewektheid als sereniteit, was oorspronkelijk een meteorologische term die de helderheid (bedoeld wordt het onbewolkt, opgeklaard zijn) van de atmosfeer beschreef. De diepe, oorzaakloze vreugde die niet afhankelijk is van uiterlijke omstandigheden. Licht, kleur, geluid, zijn manifestaties van ons hemelse wezen.
Op de zachte vleugels van deze hemelse vibratie kunnen we ons verheffen in de lucht en vanuit vogelperspectief het toneel van ons leven en de menselijke activiteit in het algemeen bekijken. Met alle compassie – dit is erg grappig, tragisch-komisch en enorm bevrijdend!
Het gaat dan niet meer om leren met de zwaarte van het leven om te gaan, maar om transformatie, samen met anderen, die ook leren ‘vliegen’.
Serene vreugde is geen spirituele omleiding. Zij doorstraalt de duisternis en wijst de weg naar buiten. Van de pijn en het verdriet van afgescheidenheid voert zij naar de vreugde van verbondenheid met de helende, heilige bron van al het zijn.
